Hargeysa (Hargeisa Press)- Dooda caalamiga ah ee wakhtigan xaadirka ah ee aqoonsiga Somaliland ee ku saabsan heshiiskii is-afgaradka (MOU) ee ay dhawaan wada saxeexdeen Somaliland iyo dalka aynu jaarka nahay ee Itoobiya, waxa ay si weyn u taabanaysaa dhawr arrimood oo muhiim u ah shuruucda caalamiga ah, oo ay ka mid yihiin xaqa aayo-ka-tashigeeda, aqoonsiga dawladaha, iyo saamaynta sharci ee uu leeyahay. bixinta saldhigyo ciidan shisheeye.
Yabooha Somaliland ee ah inay Itoobiya siiso saldhig ganacsi iyo saldhig ciidan oo ay ku yeelato badda cas si ay aqoonsi u hesho, waxay ku habboon tahay hab-dhaqan ballaadhan oo gobollada ka go’ay ka faa’iidaysanayaan kheyraadka ama goobaha istaraatiijiga ah si ay u helaan aqoonsi ama taageero caalami ah maaha wax cusub ama sabab u ah argagax iyo maseer.
Qadiyadda adag ee Somaliland waxay ku salaysan tahay xaqa ay u leedahay inay aayo ka tashadeeda iyo aqoonsigeeda hesho, sababtoo ah taariikhdeeda gaarka ah, mabaadiida sharci ee khuseeya iyo duruufaha siyaasadeed ee taagan.
Marka hore, xaqa aayo-ka-tashigu waxa uu dhigayaa xeerarka caalamiga ah sida Axdiga Qaramada Midoobay (Qodobka 1, Farqada 2) iyo Axdiga Caalamiga ah ee Xuquuqda Madaniga iyo Siyaasadda (Qodobka 1). In kasta oo sharciga caalamiga ahi uu taageerayo wadajirka dhuleed ee dawladaha, si kastaba ha ahaatee waxay qadarinaysaa ka-reebitaanka xaaladaha gumeysiga ama dulmiga ba’an iyo isir-nadiifinta dadyowga ay ku hayaan dawladahooda kali-taliska ah ee cabudhinta ah oo ay ku jiraan xad-gudubyo waaweyn oo xuquuqda aadanaha ah ama diidmada aayo-ka-tashiga gudaha. Tusaale ahaan, Kosovo waxay ku dhawaaqday madax-bannaanida Serbia (2008) iyo Maxkamadda Caalamiga ah ee Caddaaladda (ICJ) waxay xukuntay ra’yi la-talin ah 2010 in ku dhawaaqida Kosovo ayna ku xadgudbin sharciga caalamiga ah (Remedial Secession). Maanta, Kosovo waxaa aqoonsaday dalal badan marka laga reebo Serbia iyo Ruushka oo kaliya. Sidoo kale, tobannaan sano oo dagaallo sokeeye oo bahalnimo ah ka socdeen Suudaan, koonfurta, hadda Koonfurta Suudaan, ayaa ka go’day Suudaan ka dib afti dadweyne.
Aqoonsiga dawladaha ka go’a waa uun fal siyaasadeed, oo aan si adag loo maamulin sharciga caalamiga ah. Gobollada ka go’ay, aqoonsiga dawladaha awoodda leh ayaa wax weyn ka bedeli kara xaaladaha qaarkood, hay’aduhu waxay raadiyaan aqoonsi iyagoo bixinaya faa’iidooyin istaraatiiji ah, sida saldhigyo ciidan. Tusaale ahaan, 1983, Waqooyiga Qubrus waxay ku dhawaaqday madax-bannaanida Qubrus maantana waxaa aqoonsaday Turkiga oo keliya. Si loo helo aqoonsi iyo taageero, Waqooyiga Qubrus waxay u ogolaataa Turkiga in uu saldhigyo milateri ka sameeyo halkaas.
Sidoo kale, Abkhazia iyo South Ossetia waxay ka go’een Georgia ka dib markii ay la dagaallameen Ruushka (2008) waxaana la siiyay aqoonsi rasmi ah Ruushku si ay u sameeyaan saldhig milateri halkaas oo ay xoojiyeen sheegashooyinkooda madaxbannaanida. Transnistria, oo ah gobolka Moldova ayaa sidoo kale ku dhawaaqay madax-bannaanida 1990-kii heshiis kaas la mid ah waxaana aqoonsaday Ruushka, inkasta oo aan weli aqoonsan dalalka intooda badan.
Taariikh ahaan, marka gobolladu ku dhawaaqaan madaxbannaanidooda, waxay inta badan heshiisyo ciidan la galaan waddamo awood leh. Tani waa tallaabo istiraatiiji ah oo dhinacooda ah si ay u helaan sharci iyo awood difaac, xitaa iyada oo aan la helin aqoonsi caalami ah. Tusaale ahaan, Mareykanku wuxuu saldhig milateri ku leeyahay Kosovo (Camp Bondsteel), kaas oo u adeega hawlo istaraatiiji ah iyo ilaalin labadaba. Mareykanku wuxuu kaloo bixiyaa iibka hubka wuxuuna tababar ciidan la sameeyaa Taiwan, isagoo hubinaya awoodiisa isdifaacid. Heshiiskan iskaashiga difaaca ee Mareykanka iyo Taiwan ma dhigna saldhig millateri, balse waxaa si weyn loo fahamsan yahay in ciidamada tirada badan ee Mareykanka ee ku sugan gobolka ay door muhiim ah ka ciyaaraan ammaanka Taiwan si loo ilaaliyo aqoonsigeeda dhabta ah ee caalamiga ah.
Taiwan waxay leedahay aqoonsi dhab ah oo dhaqaale iyo mid diblumaasiyadeed, waxayna waddamo badan kula macaamilaa dhaqaale ahaan iyo diblumaasiyadeed iyada oo loo marayo wada-shaqayn istiraatijiyadeed oo la wada saxeexdo oo la isku xidho iyo heshiisyada iibka hubka inkasta oo aanay jirin aqoonsi dawladeed oo rasmi ah.
Sidoo kale, qadiyadda Somaliland in ay ka faa’iidaysato faa’idadeeda juqraafiga ah si ay u hesho aqoonsi rasmi ah, waa fikrad “maskaxeed la’aan ah”, si loo hadlo! Marka hore, Somaliland waxa ay Imaaraadka Carabta ka kiraysay qaybo ka mid ah dekedda istiraatijiga ah ee Berbera oo u adeegsanaysa xarun ciidan iyo mid ganacsi oo ay ka hirgeliso Geeska Afrika. In Itoobiya lagu daro liiska saaxiibada istiraatijiyadeed waxay sii kordhinaysaa muhiimadda ay Somaliland ku leedahay gobolka Badda Cas oo ah mid ka mid ah marinnada ganacsi ee ugu muhiimsan adduunka oo ay ku hardamayaan dhawr jile oo ay ka mid yihiin Sucuudiga, Shiinaha, Mareykanka, Masar, Iiraan iyo Turkiga.
Waxaa xusid mudan in Jabuuti ay hadda martigeliso saldhigyo ciidan oo aad u badan oo ku yaalla dhulkeeda.
Waxaa ugu horreeya kuwa ugu waaweyn sida Faransiiska oo 1000 askari ku leh Tadjoura, US 4000 oo askari oo jooga Camp Lemonnier, Shiinaha oo ku yaal Golf Camp oo leh 3000 oo adeegayaal ah, Japan oo 1000 ku xooggan Port Djibouti iyo Talyaaniga oo 500 oo askari jooga Camp Doria.
Nuxur ahaan, waxaa jira wadar ahaan 16 saldhigyo milateri oo dalka ku yaal oo ay ka mid yihiin Spain, Sacuudiga iyo UAE oo ay ka mid yihiin 11 ka in ka yar. Labaduba waxay hoos yimaadaan qaybaha saldhigyada Milateriga ee ajnabiga ah iyo kuwa gaadiidka iyo saadka.
Arrinkaas, saldhigga Somaliland wuxuu siinayaa Itoobiya oo aan bad lahayn waxay siinaysaa madax-bannaani ballaadhan oo ku aaddan amniga badda iyo marinkeeda ganacsi, taasoo yareyn karta ku tiirsanaanta Jabuuti waxayna sidoo kale u rogi kartaa mowqifka Itoobiya ee xafiiltanka ballaadhan ee ay la leedahay Ereteriya si kor loogu qaado doorka ay ku leedahay qaab dhismeedka amniga gobolka.
Somaliland iyo Itoobiya waxa ay gacan ka geysan karaan xulafadooda oo ay ka qayb qaadan karaan ammaanka gobolka si looga hortago argagixisada iyo budhcad-badeedda si loo ilaaliyo marinnada maraakiibta caalamka. Xaalada Somaliland ee wakhtigan waxa ay si cad u iftiiminaysaa sida gobolada loogu yeedho “go’ay” ay si isa soo taraysa u isticmaalayaan agabka istiraatijiyadeed ee ay ku gorgortan karaan ictiraaf raadinta, si la mid ah kuwa kale ee aan la aqoonsan ama qayb ahaan caalamka laga aqoonsan yahay.
Sidoo kale, Somaliland waxay leedahay qaddiyad aad u xooggan oo aqoonsi ah iyadoo lagu salaynayo meeqaamkeeda taariikheed ee dawladnimo (June 26 – 1st July 1960), aqoonsigeeda dhabta ah ee 33-kii sannadood ee u dambeeyey, iyo buuxinta shuruudaha dawladnimo ee xeerarka caalamiga ah. Deganaanshaheeda, dawladnimadeeda dimuqraadiga ah, iyo muhiimada istiraatijiyadeed ayaa ka dhigaysa musharax ku haboon aqoonsiga wadamada sida Ethiopia, UAE, Britain, iyo Mareykanka iyo kuwa kale inay ku daydaan wakhtiga ku haboon.
Qadiyadda ictiraaf raadinta Somaliland waxay ku salaysan tahay madax-bannaanideeda taariikheed iyo aqoonsigeeda bilawga ah. Somaliland waxay ahayd maxmiyad Ingiriis ah ilaa ay xornimada ka qaadatay 26-kii June 19960-kii, waxaana loo aqoonsaday dal madax-bannaan. Waxay xubin ka noqotay Qaramada Midoobay, afar maalmood gudahood, waxay si mutadawacnimo ah ula midowday dhulkii Soomaaliya ee Talyaanigu maamuli jiray, si ay u dhistaan Jamhuuriyadda Soomaaliya. Ururkan, si kastaba ha ahaatee, waligii laguma ansixin ama laguma dhisin qaab sharci ah oo sax ah, iskaashiguna wuxuu si dhakhso ah u noqday mid aan sinnayn, dhibaato iyo hawl-qabad lahayn.
Somaliland waxa ay ku dhawaaqday gooni-isu-taagga ka dib burburkii Dawladdii Soomaaliya 1991. Ilaa wakhtigaas, waxa ay u shaqaynaysay sidii dawladnimo rasmi ah, oo leh dawlad xasiloon, doorashooyin dimuqraadi ah, garsoor shaqaynaya iyo ciidan gaar ah. Haddaba, Somaliland waxay xaq u leedahay inay dib ugu soo noqoto madax-bannaanideedii hore, soona celiso dawladnimadeeda (1960), taasina waxay marmarsiiyo ka dhiganaysaa aqoonsi-raadiskeeda hagar la’aanta ah ee ay beesha caalamka ku raadinayso.
Isla sidaas oo kale, waxay buuxinaysaa aasaaska sharciga ah ee aayo ka tashiga xeerarka caalamiga ah marka laga hadlayo gumeysiga iyo shucuubta doonaya inay ka madax bannaanaadaan dowlado guuldarreystay oo arxan daran sida Soomaaliya oo kale, taasoo ah kiis buugaag ah oo soo jireen ah. Axdiga Qaramada Midoobay (Qodobka 1aad, faqradiisa 2), ayaa Somaliland xaq u siinaya inay si sharci ah u soo celiso madax-bannaanideeda, hase yeeshee, dedaalkii ay ku doonaysay inay aqoonsi caalami ah ka hesho waxa fashiliyay oo hor istaagay go’aankii Midowga Afrika ee ahaa ilaalinta xuduudaha gumaysiga iyo sheegashada madax-bannaanida Soomaaliya. Mawqifka Midowga Afrika ee ku aaddan in la ixtiraamo waxa loogu yeedho xuduudihii gumaystaha, iyada oo si fiican loogu talo-galay, haddana laguma dabaqi karo kiiskan gaarka ah ee ay laba waddan oo madaxbannaan (Somaliland iyo Somalia) ku galeen midaw aan waligood sifo sharci ah loo ansixin, ka dibna noqday mid aan shaqaynayn oo burburay.
Qodobka 1aad ee Axdiga Caalamiga ah ee Xuquuqda Madaniga iyo Siyaasadda (ICCPR) waxa uu sii dammaanad qaadayaa xaqa aayo-ka-tashigooda, gaar ahaan marka dadka la dulmiyo ama loo diido inay door wax ku ool ah ku yeeshaan dowladnimada. Dhinaca Somaliland, waxa ka sii darnaa dagaaladii sokeeye ee bahalnimada ahaa (19888-1991) ee ay ku dhinteen in ka badan 50,000 oo reer Somaliland ah, in ka badan hal milyan oo qof ayaa qaxay, magaalooyinka waaweyn ee gobolkana la duqeeyay oo dhulka lala simay. Sannadkii 2001, dadka Somaliland waxay si weyn ugu muujiyeen rabitaankooda madaxbannaanida afti sida ku cad qodobka 1aad ee CCPR, halkaas oo in ka badan 97% codbixiyayaashu ay taageereen madax-bannaanida diidday inay ka mid noqdaan guul-darraystay, nooca guurka siyaasadeed ee ku habboon midnimada Soomaaliya. Waxaa intaa dheer, fikradda ah Gooni goosadka ee sharciga caalamiga ah ayaa ku doodaya in gobol uu goosan karo marka ay shaqeyn weydo dowladda dhexe ama marka midow la mid ah Soomaaliya uu noqdo mid aan shaqaynayn oo ku eg 1991-kii.
Sidoo kale, qodobka ugu muhiimsan ee lagu heli karo ictiraaf caalami ah marka loo eego shuruucda caalamiga ah ayaa caddaynaysa in hay’ad buuxisay shuruudaha dawladnimo sida ku cad heshiiskii Montevideo (1933) ee qeexaya dawladnimada oo ku salaysan a) Shacbi joogto ah oo ku nool Somaliland ilaa 4 milyan; b) Dhul la cayimay oo si cad ugu qeexan Somaliland oo leh xuduud caalami ah oo la aqoonsan yahay, inta badana ku beegan tii hore ee Maxmiyadii British Somaliland, c) Dawlad shaqaynaysa oo ay Somaliland leedahay iyo ugu dambayntii, awood u leh inay xidhiidh la yeelato dawladaha kale. Somaliland waxa ay si firfircoon xidhiidh diblomaasiyadeed iyo mid dhaqaale ula leedahay hay’ado caalami ah iyo weliba wadamo dhawr ah, inkasta oo aan si rasmi ah loo aqoonsan. Ma aha wax qarsoon in ay si rasmi ah heshiisyo badan ula saxeexatay dalal kale oo ay ka mid yihiin Itoobiya, UAE, Taiwan iyo EU.
Marka la eego dhammaan qodobbada kor ku xusan, Somaliland waxay buuxisay dhammaan shuruudaha dawladnimo, balse ma jirto aqoonsi rasmi ah oo ay ugu wacan tahay arrimo siyaasadeed oo aan ahayn dhaliilo sharci. Si kastaba ha ahaatee, horumarradii u dambeeyay iyo aragtiyaha caalamiga ah ayaa u muuqda inay ku soo wajahan yihiin aqoonsiga rasmiga ah ee u dambeeya ee Somaliland, oo hore u heshay aqoonsi aan rasmi ahayn. Saldhigga Milateri ee Imaaraadku ka samaysanayo Berbera iyo heshiisyada dekedda Berbera ayaa Somaliland u horseeday maqaam sare oo juquraafi ahaan gobolka Geeska Afrika, waxa kale oo ay Itoobiya la saxeexatay heshiiska is-afgaradka badda iyo saldhiga badeed oo ay ku beddelato aqoonsi rasmi ah.
Isku soo wada duuboo, warbixinadii u dambeeyay ee ku saabsan la-hawlgalayaasha Mareykanka ayaa tilmaamaya in Mareykanku uu sii kordhayo la macaamilka Somaliland, isagoo aqoonsaday xasilloonideeda si ka duwan xasillooni-darrada joogtada ah inkasta oo taageerada milateri ee uu ka helayo kumanaan askari oo Afrikaan ah 17kii sano ee u dambeeyay. Iyadoo Mareykanku aanu si rasmi ah u aqoonsan Somaliland, haddana sii kordhaya xidhiidhka amni iyo dhaqaale waxa uu u gogol xaadhayaa taageero diblomaasiyadeed oo mustaqbalka ah. Tusaale ahaan, sannadkii 2001, xubnaha Congress-ka Mareykanka waxay soo saareen go’aamo ku baaqaya in Mareykanku si degdeg ah ula macaamilo Somaliland.
Sidoo kale, waxa isa soo tarayay dardar gelinta siyaasadda UK si ay si rasmi ah ugu aqoonsato Somaliland dal madax-bannaan, oo ay u badan yihiin arrimo badan oo ay ka mid yihiin masuuliyadda taariikhiga ah ee UK, taariikhda Somaliland iyo muhiimadda ay u leedahay ammaanka gobolka. Waxaa socda doodo baarlamaanka oo ku baaqaya in dawladda UK ay si rasmi ah u aqoonsato Somaliland. Waxay ku doodayaan in Somaliland buuxisay dhammaan shuruudihii dawladnimo iyo in Britain oo gumaystihii hore ka mid ahaa ay mas’uuliyad gaar ah ka saaran tahay sidii ay u xoojin lahayd xasilloonideeda marka loo eego Soomaaliya.
Waxa kale oo ay warbaahinta UK bilaabeen inay si firfircoon uga hadlaan doodaha ku xeeran aqoonsiga Somaliland iyada oo dhawr xarumood oo caan ah sida The Guardian iyo The Telegraph ay daabaceen dhawr tifaftir, aragtiyo iyo falanqayn ay ku doodeen aqoonsiga Somaliland, isla markaana u ololaynayeen in siyaasadda UK wax laga beddelo aqoonsiga rasmiga ah ee Somaliland. , iyada oo loo eegayo baahida istiraatijiyadeed iyo damiirka leh marka la eego xaqiiqada ah in Somaliland oo ah dal madax-bannaan ay si iskeed ah ula midowday Soomaaliya. Ingriiska oo gumaysi hore u ahaan jiray, waxa uu xidhiidh taariikhi ah la leeyahay Somaliland, taas oo ka dhigaysa aqoonsigiisa mid muhiimad gaar ah leh.
In kasta oo ay weli jiraan caqabado qaar, haddana wakhti uun baa ka horreeya waddamada awoodda leh sida UK, US, iyo UAE. fuula. Hadda, ma rabaan in lagu arko iyaga oo faraha kula jira arrimaha gudaha ee dalalka Afrika, waxayna si dabiici ah u sugayaan in aqoonsi rasmi ah uu marka hore ka yimaado waddan Afrikaan ah oo ah Itoobiya.
Waxa la eegi doonaa iyo in kale tartanka ciyaaraha shataranjiga ah ee hadda socda iyo in kale in lagu tartamayo saamaynta iyo sarraynta mandaqadda badda cas ee Geeska Afrika ee istaraatiijiga ah, in ay kaalin mug leh ka qaadan doonto dardar gelinta aqoonsiga Somaliland ee muddada dheer ka daahay marka la eego doodaha adag.
Waxaa qoray Prof. Naasir Xuseen Kaahin
Ku-xigeenkii hore ee Sayniska Siyaasadda ee Xidhiidhka Caalamiga ah iyo Sharciga Caalamiga ah, Jaamacadda Tennessee, Knoxville, Tn. USA, iyo
Tifaftirihii hore iyo wariye madax banaan
Now a professor at Gollis University based in Hargeisa, Somaliland.